Nevolje sa (anti)fašizmom: slučaj Politikinog zabavnika

Fotomontaža: Mašina

U „Politikinom zabavniku“ br. 3494 od 18.1.2019. godine je objavljen revizionistički članak „Dugo putovanje Henrika Lautnera“ u čijem se antrfileu („Ko su bili ljotićevci“) apologetski piše o Dimitriju Ljotiću, fašističkom vođi u Srbiji tokom Drugog svjetskog rata. Iako su zločini fašističkih ljotićevskih snaga vrlo detaljno dokumentovani, kao i zločini okupatora i drugih njihovih sluga, u ovom članku se oni ne pominju, a samim tim i negiraju. Pozicija Ljotića i ljotićevske ideologije, koja je bila otvoreno fašistička (rasistička) se negira i definiše kroz njihovo sopstveno poimanje da „sebe nikada nisu smatrali ni fašistima ni nacistima, naprotiv“ i navođenjem naslova Ljotićevog teksta „Ni fašizam, ni nacionalsocijalizam“. Takođe se spominje da je Ljotić osuđivao pogrome Jevreja i spasio dobar dio srpskih masona iz logora. Osnivanje zločinačkih Srpskih dobrovoljačkih odreda se opravdava sa ciljem da bi se „izbegle nemačke odmazde i koliko-toliko sačuvao mir“.

Osuđujuća reakcija javnosti je uslijedila vrlo brzo i snažno, uz odličnu medijsku vidljivost, opet pokazujući da revizionističko preduzetništvo potiče odozgo. Jevrejska zajednica je izdala saopštenje kojim traži ispravku i izvinjenje, naglašavajući da apologetski članak vrijeđa „ne samo Jevreje u Srbiji već sve građane i građanke čiji su preci dali svoje živote u borbi za oslobođenje, u borbi protiv stranih okupatora i domaćih izdajnika“. Neke od novinarskih strukovnih organizacija su reagirale, kao i organizacije civilnog društva, pogotovo antifašistička i ljevičarska udruženja i kolektivi, istoričari, itd. Generalni direktor i Glavni i odgovorni urednik „Politikinog zabavnika“ Zefirino Grasi, čija se smjena tražila baš zbog pitanja odgovornosti koja se podrazumijeva u njegovom poslu, se izvinio svima koji su taj tekst shvatili kao relativizaciju i najavio pojašnjenje u sljedećem broju.

Nenad Porobić: Istorijski revizionizam u „Politikinom zabavniku“

Šta je javnost dobila upravo objavljenim izvinjenjem i pojašnjenjem, napisanim od strane dva istoričara? Ništa što se ne bi moglo očekivati od okvira zadatog antikomunističkom spregom liberalizma i konzervativizma, tj. buržoaskom propagandom svih tržišno relevantnih medija u kapitalističkoj trci preživljavanja.

Izvinjenje u članku naslovljenom „Ko su zaista bili ljotićevci?“ je doslovce upućeno svima koji su tekst shvatili kao relativizaciju uloge zločinačkih jedinica organizacije „Zbor“ i Dimitrija Ljotića, pošto to nije bila želja „Politikinog zabavnika“. Dakle, suština problema nije u tome što je štampan relativizacijski članak za koji bi trebalo da snose odgovornost autor i Glavni i odgovorni urednik, već u tome što je to tako shvaćeno pošto to nije bila želja izdavača, čime uveliko ulazimo u jedno od osnovnih problema revizionističke hiperprodukcije uslovljene okončanjem Hladnog rata i trijumfalnim slamanjem real-socijalističkog bloka (neo)liberalno-demokratskom idejom i ekonomijom: odmak od istorijske činjenice u formi istorijskog dokumenta/argumenta i bijeg od odgovornosti za fabrikovane laži.

Za početak, posljednji članak se ipak može pozdraviti iz jednog i pol razloga. Prvi, cijeli, je da se Ljotić i njegove snage, Srpski dobrovoljački korpus¹, jasno karakterišu kao izdajnici, jasno se objašnjava saradnja sa okupacionim snagama, kao i njihovo učešće u zločinima nad civilima, čime se direktno adresiraju i ispravljaju neki od relativizacijskih navoda u prvom članku. Što se preostalog pola razloga za pozdravljanje izvinjenja i pojašnjenja tiče, u posljednjem pasusu se za stanje u kom može doći do objavljivanja apologetskog članka spram fašističkog aktera krivi i dio Srpske pravoslavne crkve koji je učestvovao u održavanju ljotićevske slike Drugog svjetskog rata. Da, tačno, Srpska pravoslavna crkva jeste dio ideološke koalicije koja proizvodi ovakve revizionističke bljuvotine ali šta je sa ostalima i koje politike ujedinjuju tu koaliciju? I, dodatno, koji je tačno dio Srpske pravoslavne crkve, recimo, 2003. godine kanonizovao za sveca Nikolaja Velimirovića, dokazanog antisemitu, duhovnog vođu ZBOR-a i osobu koje je održala pohvalni govor nad odrom Dimitrija Ljotića 1945. godine?

U posljednjem članku se detektuje čitav jedan revizionistički koloplet koji, kao krajnju konsekvencu, proizvodi prvi članak. Mnoge činjenice su odabrane i interpretirane u maniru da bi svi od 7 do 107 mogli izvesti zaključke koji se uklapaju u već normalizirane revizionističke postulate koji su već našli svoj put do školskih udžbenika. Prvi pasus već definiše polje: termin istorijski revizionizam koristi se sa navodnicima a problem se dominantno smješta u bivše komunističke zemlje zato što su ipak komunisti odgovorni za poricanje svakog drugog antifašizma osim sopstvenog pa, eto, vrijeme je da se isprave istorijske nepravde. Neizbježni začin u svakoj revizionističkoj čorbi, pa i onoj čija je namjera da pojasni tko su zaista bili ljotićevci, je zamirisao već u prvom pasusu – komunističko strijeljanje nevinih. Autori takođe armiraju već medijski normalizirani narativ o dva antifašistička pokreta: partizanskom i četničkom, objašnjavajući ga time da ga podržava skoro cijela akademska zajednica, iako je naučna zajednica daleko od saglasja sa ovom opasnom tezom pošto se ne mogu lako negirati istorijske činjenice o dokumentovanom i arhiviranom četničkom odlaganju ustanka u čekanju pogodnog trenutka, kolaboraciji četnika i okupatora, masovnim zločinima nad civilnim stanovništvom, šovinističkom političkom programu kao i napadima na partizanske jedinice čime se produžuje okupacija, što se sve nikako ne može podvesti pod ideju antifašizma. Iako se partizanske snage ocjenjuju kao najdosljedniji i najborbeniji antifašisti, odmah potom se izvlači revizionistički džoker: martovski pregovori između partizanskih i njemačkih snaga 1943. godine koji se često neargumentovano koriste kao dokaz partizanske kolaboracije s okupatorom. Ti pregovori nisu prouzrokovali nikakvu saradnju, nikakva pomoć nije primljena od okupatora i ima dovoljno istorijskih izvorapoznatih decenijama koji bi lako raskrinkali ovakvu interpretaciju i zloupotrebu događaja.

Konačno, članak izbjegava da ukaže na glavnu ideološku crtu koja objedinjuje sve kolaboracionističke snage s okupatorskim, a to je antikomunizam. Ta činjenica jednostavno ne smije biti navedena pošto bi jasno ukazala na vezu tadašnje kolaboracionističke ideje sa sadašnjom „antitotalitarnom“ hegemonijom u vrijeme kapitalističke krize i sve brutalnijeg izrabljivanja perifernih zemalja, nekad real-socijalističkih, od strane moćnijih zemalja centra. Makar i indirektno ukazivanje na antikomunistički kontinuitet bi ogolio ideologiju iz koje progovaraju oba članka i objelodanio nemogućnost pozicije neutralnosti. U neoliberalnoj distopiji su skoro svi dosadašnji revolucionarni iskoraci demonizirani radi uništenja, juriša se na preostale, osude lijevog i desnog ekstremizma se zahuktavaju u ime mira i bezbjednosti, a konačno, i da je Draža Mihailović danas živ „nema nikakve sumnje da bi on bio za Evropsku uniju i za strateško partnerstvo sa Sjedinjenim Američkim Državama“, prema riječima Aleksandra Čotrića, poslanika SPO u „Danasu“.

Nakon hiljada završenih sudskih rehabilitacija koje su u sprezi sa razgradnjom socijalističkog napretka (restituciona je najvidljivija) i ostvarene demokratije (znatnog poboljšanja životnih uvjeta za veliku većinu) da bi se manjina vratila na nekadašnje pozicije moći, a u čijoj razgradnji učestvuju kultura, mediji, akademske i vjerske zajednice, političke stranke, evroatlantski kolonizatori itd., apologetski članak predstavlja testni balon, kao što je testni balon predstavljala četnički orijentisana književnost Vuka Draškovića osamdesetih ili predstava „Milan Nedić“ Zvezdara teatra ranih devedesetih. Potrebno je relativno dosta vremena da prođe od testnog balona do potpune normalizacije narativa o žrtvovanju, nevinosti ili čak herojstvu zločinca, rezultirajući političkom rehabilitacijom zločinačke politike u pitanju i sudskom rehabilitacijom individue, ali ljotićevska trasa je zacrtana već neko vrijeme. Olivera Milosavljević svoj vizionarski članakiz 2009. godine, opisujujući šta će nas učiti udžbenici istorije u budućnosti o Drugom svjetskom ratu, završava pasusom u kome predviđa da će se te 2059. godine i dalje praviti suštinska razlika između Ljotića i rehabilitiranih Cvetkovića, Mihajlovića, Nedića. Probni balon koji je pustio „Politin zabavnik“ prošle sedmice nam šalje Smrt komuni! iz Oliverine daleke budućnosti, reakcija istoričara u najnovijem broju nedjeljnika ga vraća u 2059. godinu a na nama je da raskrinkavamo, i to na svakom koraku, revizionističke narative koji nam oduzeše već cijele četiri decenije.

Stefan Aleksić: Tin-tin a na glavi mu kokarda

„Svaki petak izuzetak“ popularna je dosetka marketinškog tima „politikinog zabavnika“ i pod ovim geslom već generacije građana dočekuju rubrike „verovali ili ne“, „Hogara“, „Asteriksa“ i ostale. Zabavnik je svoj zabavni i edukativni karakter odbranio čak i devedesetih kada se relativno uspešno odupro patriotski angažovanim formama iz iste izdavačke kuće kao što je bio strip „Knindže – vitezovi srpske Krajine“ – ali izgleda da se situacija promenila. Ideološko obeležavanje teritorije uveliko je fazama metastaze: hegemoni konzervativizam više ne zauzima samo maskirane borbene položaje, sad već zauzima i ona najprofilisanija utvrđenja. Stoga nedavni gaf „Politikinog zabavnika“ valja tumačiti kao jedan od završnih manevara revizionističke istoriografije koja više ne luta samo po bizarnijim internet forumima i lagumima globalne mreže – već se polako seli u kapilare kulturnog mejnstrima.

Jer iako se iz svinjarije pojanja oda Dimitriju Ljotiću „politikin zabavnik“ pokušao izvući već u sledećem broju, ipak pažljivija čitanja „odbrane“ daju ključne uvide i donose dublje razumevanje: koliko god samodemanti izgleda sasvim precizno i jasno pogađa u centar kada je osuda ljotićevskih snaga, toliko ona maši kada je u pitanju sve ostalo, pa se ponovo – možda suptilnije, ali ipak veoma jasno – svrstava na istu stranu u sukobu revizionističke i nerevizionističke istorije. Petak, izgleda, više nije nikakav izuzetak u odnosu na revizionističke tendencije i ostali šljam.

No, jezik je tesan i uvek nešto ispadne. I samim autorima svojevrsnog demantija od prošlog petka je izgleda jasno u čemu je caka: ovog puta su gotovo nesvesno isprodukovali i sintagmu o „(revizionističkom) klatnu koje je otišlo suviše u desno“. Svesno ili ne, autori su nabasali na ključnu ocenu – revizionizam predstavlja jedno od glavnih oružja nove desnice. A u ovom se kulturkampfu, periferni položaji mogu predati ne bi li se spasli oni centralni pa je (možda samo privremeno?) Ljotić žrtvovan ne bi li se suptilno rehabilitovali ostali četnički zapovednici.

I tu tek počinju zaista sporne stvari: stavljen u široki spektar revizionističke literature – sporan je i naizgled neutralniji tekst zabavnikove samoodbrane. Uhvatilo se, naravno, „dva antifašizma“, ali je utoliko iz teksta nešto još jednom ispalo, nešto je ostalo prećutano: određenje prema fašizmu. Na kraju, da bismo znali šta je antifašizam, moramo prvo imati nekakvu – ma koliko maglovitu – ideju šta to fašizam jeste. I upravo izbegavanje definisanja fašizma i nacizma jeste tvrdo jezgro svih revizionističkih politika koje za cilj ima otvaranje mogućnosti legitimacije samog fašizma za buduće političke potrebe.

A izgleda da je većini autora nekako promakla centralna sintagma u prvobitnom hvalospevu Dimitriju Ljotiću: „red i moral“. Upravo se tu nalazi podsećanje na političku  upotrebljivost fašističkih vrednosti danas: dva jahača konzervativne apokalipse – ordnung odozgo i ordnung odozdo.

Doduše, možda je potreba za redom veoma kurentna: desničarski klovn Miša Vacić pre neki dan je pozvao predsednika Srbije da „zavede red“ ili će on i ostatak njegovog čopora početi da izigravaju vitezove po ulicama. Precizna mapa konzervativnih revolucija: ono što počinje relativizacijama, završava se u fašističkim distopijama.

Tek disciplinaciji štiva za mlade metodom morala i ordnunga odozdo, nije prvi put da je našla svoj put do „Politikinog zabavnika“ – to se desilo kada se pre nekoliko meseci malograđanština nedeljama zgražavala nad pojavom jedne Gole Sise u centralnom stripu. Nije se to moglo objasniti đeci, nije smeo to moj četrnaestogodišnji sin da gleda i nije za decu da gledaju golotinju a demarkaciona linija je izgleda da veoma precizno nacrtala dve suštinski sukobljene superstrukture: ona koja se zgražavala nad golim sisama ćuti kao zalivena kada je u pitanju pojanje oda četničkim koljačima; ona manjinska par meseci nije se folirala da nikad nije videla sisu a sada pokušava da digne prašinu oko revizionističkih tendencija.

A baš utoliko koliko je „Politikin zabavnik“ i edukativni medij, ovaj gaf opisuje sasvim preciznu mapu uloge i političke funkcije obrazovanja u bliskoj budućnosti: osam sati rada, osam sati spavanja, osam sati konzervativne indoktrinacije.