Konferencija “Studije angažovanosti u kontekstu postjugoslovenskog društva” je održana od 5. do 7. novembra na Filozofskom fakultetu u Banjoj Luci.
Na konferenciji su učestvovali: Igor Cvejić (IFDT Beograd), Petar Bojanić (IFDT Beograd), Hajrudin Hromadžić (Filozofski fakultet Rijeka), Ana Miškovska Kajevska (University of Amsterdam & Institute of Human Sciences – Vienna), Željko Radinković (IFDT Beograd), Ivan Cerovac (CAS Rijeka), Roswitha Kersten-Pejanić (CAS Rijeka), Jelena Ćeriman (IFDT Beograd), Gorana Mlinarević (Feministički antimilitaristički kolektiv), Aleksandra Lazić (IFDT Beograd), Olga Nikolić (IFDT Beograd), Željko Šarić (Filozofski fakultet Banja Luka) i Miloš Ćipranić (IFDT Beograd).
Konferencija je prevashodno privukla pažnju akademske publike. Na konferenciji je bio prisutan znatan broj docenata i studenata Univerziteta u Banjoj Luci, koji su aktivno učestvovali u raspravama. Takođe bili su prisutni i aktivno učestvovali predstavnici društveno-politički angažovanih nevladinih organizacija i aktivističkih grupa.
Konferencija je otvorena pozdravnim govorima Tanje Topić (Friedrich Ebert Stiftung), Dražane Lepir (UG Oštra Nula) i Petra Bojanića (IFDT Beograd), u kojima je istaknut značaj tematizovanja pitanja angažmana na ovim prostorima, i to prije svega u okviru akademske zajednice i visokoškolskih institucija. Prisutni su informisani o karakteru aktivnosti partnera u organizaciji ove konferencije.
Uvodno izlaganje prvog dana konferencije održao je Igor Cvejić (IFDT Beograd) pod naslovom Angažman i zajednička perspektiva: primeri neuspešnih i pseudo angažovanih akata, kojim je prisutnima ukazao na neke od elementarnih pitanja iz oblasti socijalne ontologije i teorije intencionalnosti, koji su usko vezani za definiciju angažmana kao posebne vrste kolektivnih intencionalnih činova. Ovdje je od posebnog značaja bilo pitanje tzv. praznih intencija i njihovih modifikacija u vidu neuspješnih i lažnih (angažovanih) intencionalnih akata.
Konferencija je nastavljena izlaganjem Petra Bojanića (IFDT Beograd) Šta je angažovani akt, koje se takođe dotaklo osnovih problema definicije angažovanog akta kao intencionalnog akta. Bojanić je postavio tezu o angažovanom aktu kao onom intencionalnom aktu koji pretenduje na univerzalnost, odnosno, koji potencijalno može da bude prihvaćen od strane svih i koji nije partikularan u smislu da izvorno isključuje neku grupu ili pojedinca. Ovdje je prije svega riječ o karakteru normativnog naboja angažovanog akta, te se diskusija uglavnom orijentisala na logička preklapanja ovog tipa normativnog univerzalizma sa kategoričkim imperativom kao ključnim momentom Kantove filozofije morala.
Hajrudin Hromadžić (Filozofski fakultet Rijeka) se u izlaganju pod naslovom Izgledi za angažiranost s početka 21. stoljeća: primjer postjugoslavenske regije osvrnuo na klimu u kojoj prevladava tzv. kultura netalasanja i nezamjeranja, odnosno, kultura brbljanja, koja oduzima prostor kulturi govorenja. Na sceni su trendovi antidemokratičnosti i refeidalizacije društva. Postavlja se pitanje o mogućnostima političnosti bez politike, odnosno, od odustajanja delegiranja povjerenja na institucije. Hromadžić pita da li je takva vrsta deinstitucionalizacije imperativ u sadašnjim uslovima, da li između institucionalizovane politike i političnosti postoji odnos međusobne negacije, ili se ipak može govoriti o komplementarnom odnosu. Ovdje se takođe postavlja pitanje da li sam angažman nadilazi aktivizam, ili je i ovdje možda riječ o komplementarnom odnosu.
Ana Miškovska Kajevska (University of Amsterdam & Institute of Human Sciences – Vienna) je u izlaganju Premošćavanje jaza između aktivizma i akademije: izazovna neophodnost tematizovala odnos akademskih intelektualaca i aktivističkog angažmana. Razmatrani su šanse i rizici eventualnih preklapanja, kako u pogledu na karijere akademskih građana, tako i u pogledu na mogućnost zajedničkog unapređenja akademskih i aktivističkih sadržaja. Postavljeno je pitanje o ulozi kritičke distance, koju bi akademski intelektualci trebali imati u odnosu na sva društvena dešavanja, pa i aktivističke pokrete. U okviru diskusije su razmjenjivana iskustva u pogledu na ovaj međusobni odnos akademske zajednice i vanakademskih društveno angažovanih aktera.
Drugi dan konferencije otvorio je Željko Radinković (IFDT Beograd) svojim izlaganjem Projekat kao konstitutivni element zajedničkog djelovanja. Bilo je riječi o konstitutivnosti projekta, odnosno, odnosa prema budućnosti za uspostavljanje kolektivne intencionalnosti. Pitanje o mogućnosti zajedničkog djelovanja se ovdje razmatralo iz perspektive mogućnosti projektovanja na zajedničku budućnost (ciljeve, svrhe). Kritikovani su tzv. prezentistički pristupu, koji polaze od raznih koncepata „osjećaja za Mi“. Diskusija je vođena oko pitanja da li je odnosu prema budućnosti ipak pretpostavljena prosta činjenica da su za stvaranje kolektiva potrebne osobe u pluralu, odnosno, neko kako god shvaćeno Mi.
Konferenciju je nastavio Ivan Cerovac (CAS Rijeka) svojim izlaganjem Mračna strana civilnog društva u Hrvatskoj, koje se bavilo temom neliberalnih NGO u Hrvatskoj. Cerovac je najprije analizirao odnos civilnog društva i neoliberalne demokratije, istakavši da se civilno društvo javlja u ulozi sredstva participativne demokratije i da je u pravilu kompatibilno sa predstavničkom demokratijom, kojoj prevashodno služi kao izvjestan korektiv u pogledu na demokratske deficite i zaštitu ljudskoh prava. Takođe je istakao i položaj NGO na margini društva, ustava i javne političke kulture. Potom su analizirane strategije i uvezena metodologija „novog talasa“ neliberalnih NGO u Hrvatskoj (GROZD, HRAST). Kao osnovne odrednice ovih grupa identifikovani su tradicionalni način života i tradicionalne vrijednosti, koje treba da naciju održe ujedinjenom, snažnom i samostalnom. Takođe, retorika neliberalnih NGO se zasniva na tvrdnjama da mainstream politikom dominiraju interesi manjina, da etablirane stranke desnog centra ne zastupaju konzervativne vrijednosti i da se treba zalagati za referendum kao oblik direktne demokratije. Kao moguće strategije suzbijanja ovih desničarskih trendova Cerovac je predložio jačanje stranaka umjerene desnice i rekonstrukciju ljevice na starim platformama, ali sa novom retorikom i metodologijama. Diskusija se vodila oko preciziranja te vrste rekonstrukcije, odnosno, mogućnosti ili opasnosti da se ta rekonstrukcija ne ostvari na populističkim osnovama, kao što to čine neliberalni NGO.
Roswitha Kersten-Pejanić (CAS Rijeka) je u okviru izlaganja Nedostatak građanske volje svladavanja konflikta u jezičnim krajobrazu postkonfliktnog prostora Hrvatske predstavila svoje terensko istraživanje u ruralnim pograničnim područjima Hrvatske, koji su bili zahvaćeni ratom početkom devedesetih godina prošlog vijeka (potez od Dvora na Uni do Jasenovca, kao i istočna Slavonija). U fokusu istraživanja su bili jezički znakovi u javnom prostoru (grafiti i napisi) fašističkog i etno-nacionalističkog sadržaja kao tragovi diskursa isključivanja i obespravljivanja manjina u ovim područjima. U toku diskusije učesnici su dali još neke primjere koji se odnose na situaciju u drugim kriznim područjima bivše Jugoslavije na osnovu kojih su se mogle utvrditi izvjesne razlike i sličnosti.
Jelena Ćeriman (IFDT Beograd) je u izlaganju Savremene demokratske prakse na evropskoj poluperiferiji: Dometi građanske neposlušnostinaglasila da su se teorije društvenih pokreta pretežno zasnivale na institucionalnim momentima, da bi se od 2008. godine i početka svjetske ekonomske krize fokus usmjerio na analize protesta i neformalne oblike društvenih pokreta. U svojim istraživanjima ona se usredsređuje na poređenje dva regionalna društvena pokreta, a to su Pravo na grad (Hrvatska) i Ne davimo Beograd (Srbija). Ona je takođe ukazala na izraženu vrjednosnu disonancu u okviru društveno angažovanih pokreta, kao i na to da pokrete osnivaju i vode uglavnom gubitnici tranzicije, među kojima se može uočiti manjak međusobne komunikacije. Zauzimanjem različitih vrjednosnih pozicija u okviru demokratskih pokreta razdvajaju se i predstave o karakteru promjena kojima se teži. U okviru diskusije je pokrenuto pitanje o potrebi i mogućnosti institucionalizovanja protesta (evtl. ulazak u politiku). Takođe je razmatrano i pitanje o tome da li je postojeći disens u okviru ovih pokreta nužno loš i neproduktivan.
Gorana Mlinarević (Feministički antimilitaristički kolektiv) je u svom izlaganju pod naslovom Da li nam borba za javna dobra može biti mobilizirajući faktor u borbi protiv neoliberalizma ili smo već zakasnili_e postavila pitanje o mogućnosti artikulisanja otpora (a ne pokreta). Ona polazi od teze o nepostojanja adekvatnih uslova za demokratsko djelovanje u okviru institucija (konkretno u Bosni i Hercegovini zbog specifičnog uređenja države). Bosna i Hercegovina se u okviru ovih razmatranja prepoznaje kao klasični neoliberalni eksperiment, u kojoj se privatizacija sprovodi i de jure i de facto. Kao primjer slabosti društvenih pokreta u ovim okolnostima Mlinarević navodi kašnjenje akcija u borbi za javni prostor.
Aleksandra Lazić (IFDT Beograd) se u okviru izlaganja Politička društvena angažovanost kao funkcija brojnosti: motivacija i manipulacija bavila odnosom brojnosti i socijalnih normi u javnoj komunikaciji o društvenom angažmanu. Razjašnjena je razlika između induktivnih i deskriptivnih normi, kao i uloga aktiviranih normi u motivisanju ponašanja. Kao kontra primjer je navedena uloga isticanja učestalosti društveno nepoželjnog ponašanja kao „demobilišućeg“ faktora u pogledu na uzimanje udjela u društveno-političkom životu (kontraefekat deskriptivnih normi). Takođe su analizirani sadržaji onlajn naslova u pogledu na izlaznost mladih na izbore, i DisDem podaci (Disobedient Democracy) koji su prikupljeni u okviru međunarodnog komparativnog istraživačkog projekta, koji ispituje kako politike osporavanja doprinose demokratiji. U okviru diskusije je problematizovana mogućnost da se informisanjem o brojnosti angažuje ili dezangažuje javnost i društvo.
U svom izlaganju Izazovi prefigurativne politike Olga Nikolić (IFDT Beograd) je pojasnila pojam prefigurativne politike kao u društvu potencijalno sadržanih momenata razumjevanja i praktikovanja participativne demokratije, koja je prevashodno utemeljena u tzv. kontra-institucijama. Naglašeno je da ove prakse prefiguriraju ili anticipiraju buduće društvo, pokazujući kroz primjer da su alternative moguće („Novo društvo u ljušturi staroga“). Pokazano je na koji način se ove prakse organizuju oko procesa prefiguriranja, eksperimentišu sa sopstvenim formama organizovanja, te tako iniciraju proces učenja. U ovom smislu bi prefiguriranje značilo otkrivanje kroz iskustvo i eksperiment, nasuprot postavljanju ciljeva koji su u potpunosti unaprijed određeni. Naglašena su dva načela prefigurativne politike: radikalna otvorenost ciljeva (ciljevi nisu zadati, nego se o njima odlučuje), i radikalna horizontalnost (svačiji glas je jednako bitan). U okviru diskusije su kritikovani neki elementi koncepta prefigurativnosti političkog djelovanja: nedostatak jasne idelogije, utopizam, politika „životnih stilova“, manjak organizovanosti, vremenski zahtjevan proces odlučivanja.
Željko Šarić (Filozofski fakultet Banja Luka)) se u izlaganju Angažman kao transgeneracijski primjer – Slučaj Grlić komparativno bavio slučajem Danka i Rajka Grlića kao primjera društvenog i egzistencijalnog angažovanja sa pozitivnim konotacijama. U okviru ovih razmatranja J. P. Sartre je poslužio kao referentna tačka. Istaknut je poseban vid angažmana režisera Rajka Grlića koji je, za razliku od predstavnika „Crnog talasa“, u svojim filmovima razvio stil indirektnog kritikovanja društvenih problema. U okviru diskusije ovaj momenat je povezan sa određenim pristupima u fenomenologiji, kao što je tzv. intentio obliqua, u kojim se suspenduju važenja tzv. prirodnog stava i podvrgavaju fenomenološkoj analizi. Na sličan način Rajko Grlić estetskim sredstvima govori indirektno, ne izričito, o problemima jugoslovenskog, a kasnije i postjugoslovenskog društva (npr. o nacionalizmu).
Miloš Ćipranić (IFDT Beograd) se u izlaganju „O (dez)angažovanom aktu u vizuelnim umetnostima“ osvrnuo na pitanje o mogućnosti angažovane vizuelne umjetnosti. Razmatrane su razumne filozofske i estetske pozicije u pogledu na ovaj problem. Osnovni problem je uočen u inherentnom mutizmu vizuelnih umjetnosti (npr. slikarstvu) koje, usljed ne mogućnosti eksplicitnog imenovanja, tendira pozicijama dezangažovanosti. Naglašeno je da se u nekim radikalnim interpretacijama (Levinas) smatra da se vizuelna estetičnost opire etičnosti. Ćipranić je potom razmatrao pokušaje zaobilaženja ove dihotomije, pri čemu se prevashodno bavio strategijama uvođenja institucije naslova u slikarstvo, kao i drugim vrstama kombinovanja teksta i slike (inscriptio, subscriptio). Pored toga ukazano je i na neverbalne vrste akcije, koje nalažu mogućnost da neizričitost ne mora nužno da bude znak prećutkivanja, odnosno, potencijalne neangažovanosti. U okviru diskusije ponovo je pokrenuto pitanje indirektnog, ovaj put estetskog, otvaranja mogućnosti društvene kritike. Takođe je pokrenuto pitanje problema institucionalne kritike u okviru vizuelnih umjetnosti.
Konferencija „Studije angažovanosti u kontekstu postjugoslovenskog prostora“ je obuhvatila razne pristupe problemu društveno-političkog angažmana. Jedan dio izlaganja se odnosio na elementarna pitanja pojma angažmana i angažovanosti, u kojima su razmatrani različite filozofske definicije angažmana kao kolektivnog intencionalnog čina. Osim filozofskih pristupa u okviru konferencije su ponuđeni i neki sociološki pristupi, koji su pitanje angažovanosti razmatrali na osnovu istraživačkih studija sprovedenih na prostoru bivše Jugoslavije. U fokusu ovih mahom komparativnih pristupa su bili društveni pokreti borbe za javni prostor kao izraz vaninstitucionalnog političkog angažmana. Utvrđene su i diskutovane sličnosti i razlike u strategijama ovih regionalnih pokreta. Ova razmatranja su upotpunjena izlaganjima koja su se zasnivala na ličnim iskustvima učesnika konferencije u raznim aktivističkim djelatnostima. Ona su pokazala postojanje određene tenzije, ali i preklapanja između teoretskog promišljanja angažmana i prakse društveno-političke angažovanosti. Učesnici su došli do određenih spoznaja o mogućnosti umrežavanja i institucionalizovanja zajedničkog rada ova dva vida pristupa temi angažovanosti.
