Jelena Đureinovićje doktorantkinjana Odsjeku za istočnoevropsku istoriju na JustusLiebig Univerzitetu u Giessenu u Njemačkoj i trenutno je gostujuća istraživačica pri Institutu za studije kulture i sećanja Slovenačke akademije nauka i umjetnosti. Sa Milicom Pralicom je razgovarala o reviziji i revizionizmu u Srbiji, sudskim procesima rehabilitacije komandanta Korpusa gorske garde Jugoslovenske vojske u otadžbini i Narodno oslobodilačkoj borbi…
Objasnite mi razliku između revizije istorije i istorijskog revizionizma?
Revizija predstavlja potpuno legitimnu pojavu u istorijskoj nauci, gde se zbog, na primer, pojave novih dokaza, otkrivanja relevantnih i do tada nepoznatih izvora ili promene paradigme i fokusa u istoriografiji, preispituju istorijski događaju ili ličnosti. Nasuprot tome, istorijski revizionizam se zasniva na pokušaju da se istorija prevrednuje, najčešće kroz politički motivisano i namerno zapostavljanje ili negiranje ustanovljenih istorijskih činjenica. On nije motivisan pojavom novih dokumenata koji bacaju novo svetlo na neki istorijski događaj, već, kako je to sociolog Todor Kuljić najbolje opisao, u pitanju je„prerada prošlosti koja je nošena jasnim ili prikrivenim namerama pravdanja užih nacionalnih ili političkih ciljeva“. Legitimnost je vrlo važan faktor u razgraničavanju ova dva pojma, gde to što nazivamo istorijskim revizionizmom predstavlja nelegitimnu reinterpretaciju istorije. Veoma česta tendencija istorijskog revizionizma je negiranje zločina ili njihova apologetska interpretacija, gde je verovatno najpoznatiji primer negiranje Holokausta.
Da li je u Srbiji revizija izgovor vlasti za revizionizam?
Upravo tako. Proponenti revizionizma, bilo da su u pitanju vladajuće elite ili istoričari, svoj revizionizam uvek predstavljaju kao objektivnu i nepristrasnu reviziju prošlosti. Drastična i politički motivisana revizija Drugog svetskog rata koja je u osnovi vladajuće politike sećanja u Srbiji od 2000. godine predstavlja se kao neutralna reinterpretacija komunističkih dogmi otelotvorenih u takozvanom partizanskom mitu koja je postala konačno moguća nakon pada komunizma. Kroz interpretaciju jugoslovenske kulture sećanja i svih dostignuća jugoslovenske istoriografije kao ideološki manipulisanih te njihovo odbacivanje, današnje prevrednovanje Drugog svetskog rata uspostavlja se kao neutralna revizija. Upravo na toj neutralnosti i postideološkom stavu insistiraju revizionistički istoričari i stvaraju privid da je u pitanju legitimna naučna revizija, a ona to nije.
Mi možemo bez imalo dileme da govorimo o istorijskom revizionizmu u Srbiji jer ne postoje nikakvi novi izvori koji bi znatno izmenili u istoriografiji već ustanovljenu sliku o Drugom svetskom ratu i njegovim akterima u Srbiji i Jugoslaviji. Taj revizionizam se ispoljava kao akademski u jednom delu istoriografije i u obliku zvanične politike sećanja.
Sa kojim se problemima susrećete kao naučnici_ce i kao aktivisti_kinje u procesu borbe protiv rehabilitacije?
Mislim da je problem vladajući antitotalitarizam koji u praksi podrazumeva isključivo antikomunizam a koji pojedince i grupe koji se protive revizionizmu i protiv njega se bore, bilo kao aktivisti_kinje ili istoričari_ke, nazivaju komunistima. To bi trebalo da bude uvreda i način diskreditacije kritike jer hegemona politika sećanjanije samo reinterpretacija istorije već ima i širi cilj da konsoliduje i legitimiše trenutni politički, društveni i ekonomski poredak a uz to ide delegitimizacija alternativa odnosno dokazivanje da alternative neoliberalnom kapitalizmu ne postoje. Kroz antitotalitarni pristup se svaka priča o levim politikama vrlo lako svede na diskurs o komunističkim zločinima. Uz to postoji i vrlo zanimljiv diskurs u srbijanskom društvu, koji vlada među različitim akterima revizionističke politike sećanja, koji bih ja nazvala fenomenom nasleđenog komunizma. Najekstremniji primer toga je neka vrsta paranoje da su komunisti još uvek na vlasti i obstruiraju potpuno prevladavanje autoritativne prošlosti, ali se najčešće ispoljava kroz delegitimizaciju onih koji kritikuju istorijski revizionizam zbog toga što su im je neko od predaka „bio u partizanima“, te da oni takođe ugrožavaju proces tranzicije samo zbog toga što ne žele da izgube privilegije i imovinu koje im je komunizam omogućio. Naravno, svi ti ljudi su od svojih predaka pored privilegija nasledili i ideologiju pa u javnosti istupaju isključivo iz te perspektive. To sve je jedan nemački istoričar vrlo prigodno nazvao nekrofilnim antikomunizmom – strahom i borbom protiv komunizma kojeg u stvari nema.
U Srbiji je rehabilitovan Dragoljub Draža Mihajlović, vode se sudski procesi za rehabilitaciju Nikole Kalabića, komandanta Korpusa gorske garde Jugoslovenske vojske u otadžbini. Da li država Srbija na ovaj način želi da kriminalizuje antifašističku prošlost? Zašto?
Sudski procesi rehabilitacija i diskursi oko njih upravo podrazumevaju kriminalizaciju i delegitimizaciju antifašističke prošlosti. Zvanična politika sećanja u Srbiji, u okviru koje su ove rehabilitacije moguće, ima dve međusobno isprepletane ključne tačke: prva je svođenje celokupnog jugoslovenskog perioda i Drugog svetskog rata na „zločine oslobodilaca“ pred kraj i neposredno nakon rata, a druga je konstrukcija četničkog pokreta Draže Mihailovića kao antifašističkog. Ovakvo usko i vrlo selektivno posmatranje jednog dugog i kompleksnog istorijskog perioda omogućava rehabilitaciju snaga kolaboracije i zločinaca poput Nikole Kalabića kao nedužnih žrtava komunizma. Kada se ceo period Drugog svetskog rata ignoriše i fokus je samo na posleratnim obračunu sa kolaboracijom, sledi da počinioci postaju nevine žrtve bez obzira na njihovu odgovornost za kolaboraciju i zločine, a Narodnooslobodilački pokret postaje zločinački jer je te ljude osudio ili streljao „iz političkih ili ideoloških razloga“. Taj preokret pozicija je polazna tačka konstrukcije četničkog pokreta kao antifašističkog, jer je nacionalnom istorijskom pamćenju potreban pokret otpora koji nije kompromitovan komunističkom ideologijom.
Šta je sve potrebno da bi neki istorijski revizionistički postupak trebao da podrazumijeva da bi se okarakterisao kao naučni? Šta bi trebao podrazumjevati neki istorijsko revizionistički postupak da bi se mogao okarakterisati kao naučni?
Kao što sam već navela, koliko god revizionisti insistirali na naučnosti i objektivnosti svog pristupa, u pitanju je istorijski revizionizam koji se najčešće bazira na selektivnom pristupu izvornoj građi uz namerno ignorisanje činjenica koje su nepohodne za određenu interpretaciju. Moram da priznam da neki revizionistički autori pokazuju profesionalnost u radu sa izvorima, ali iz njih onda izvlače vrlo problematične zaključke. Ono što treba uvek naglašavati i ponavljati je činjenica da govorimo o periodu od pre nekoliko decenija o kojem postoje ustanovljene validne činjenice i dokumentacija iz različitih izvora, uključujući dokumente i okupacionih i savezničkih snaga, a mnogi od tih dokumenata su objavljivani ili digitalizovani pa su veoma lako dostupni. Pored toga, nikako se ne može odbaciti celokupna jugoslovenska istoriografija kao nevalidna. Stoga, kako nema nikakvih novootkrivenih izvora koji bi drastično promenili naše razumevanje Drugog svetskog rata, to je politički motivisan istorijski revizionizam.
Koja je uloga istoričara u procesu nečije rehabilitacije iz Drugog svjetskog rata?
Istoričari se na sudu pojavljuju kao stručni svedoci ili sudski veštaci, u zavisnosti od pojedinačnog slučaja. Zakon o rehabilitaciji iz 2006. godine podrazumeva jednostranački postupak kao način primene zakona u sudu što znači da u sudskom procesu postoji jedna strana koju predstavljaju predlagači rehabilitacije i njihovi advokati i tu je sudija ili sudsko veće koje odlučuje na osnovu njihovih tvrdnji i dokumentacije. Posebno u većim slučajevima, praksa je da predlagači rehabilitacije pozivaju svedoke – naravno samo one koji će govoriti u korist nečije rehabilitacije, jer zašto bi pozvali nekoga ko će govoriti protiv. Tako na primer, u slučaju Milana Nedića, čiji proces je u toku na Višem sudu u Beogradu, se u tim izlaganjima ne iznosi apsolutno ništa što ne bi govorilo u prilog njegovoj rehabilitaciji. Jasno pozicionirani istoričari učestvuju u tome i analiza nekoliko slučajeva rehabilitacije pokazuje da se izlaganja istoričara zasnivaju na selektivnom pristupu izvorima i ignorisanju ili opravdanju svega što ne bi bilo pogodno za rehabilitaciju. Tako Milan Nedić postaje spasilac srpskih izbeglica i nevina žrtva komunizma a o kolaboraciji i represivnom aparatu njegovih vlasti se ne govori ili se to sve opravdava. U mnogim manjim slučajevima širom Srbije sudovi kontaktiraju istoričare kao sudske veštake i onda oni uglavnom podnesu stručno mišljenje u formi pisanog eseja.
Da li u Srbiji postoje istoričari koji su nepristrasni i koji će u procesu rehabilitacije postupiti iz naučne a ne ideološke pozicije?
Naravno, ali dosadašnja praksa procesa rehabilitacija jasno pokazuje da oni koji se time bave nepristrasno, kao naučnici nisu pozvani da iznesu svoje mišljenje na sudu. Takođe generalno vlada negativan stav među profesionalnim istoričarima prema izlaganju u sudskom kontekstu i u pitanju je jedna veoma mala grupa istoričara koji na to pristaju i to su uglavnom zagovornici rehabilitacije određenih osoba. Moje lično mišljenje je da su te rehabilitacije odnosno način na koji se one sprovode potpuno apsurdne i ne treba im davati još veći legitimitet učešćem u njima. Takođe mislim da raspravama o istorijskom kontekstu Drugog svetskog rata, pa ni istoričarima, nije mesto u sudnici i da sudska rasprava nikako ne treba da zameni stručnu polemiku. Jedan broj istoričara istupao je u javnosti protiv rehabilitacija i otvoreno ih kritikovao. Međutim, izgleda da je tih kritika sve manje. S jedne strane i zbog sad već dugog perioda konstantnog odvijanja raznih procesa rehabilitacija koji prouzrokuje neku vrstu normalizacije u srbijanskoj javnosti.
S druge strane, mislim da je neophodno i naučno pristupiti kritici procesa rehabilitacije i generalno istorijskog revizionizma. Izdvojila bih posebno knjigu istoričara Srđana Miloševića o rehabilitaciji kneza Pavla Karađorđevića kao odličnu kritičku studiju sudske rehabilitacije i nadam se da će takvih studija biti više, jer sudska ročišta i dokumenti nisu potpuno otvoreni za javnost i mislim da dosta ljudi nije svesno toga koliko su ti procesi i interpretacije istorije koje se iznose u sudnicama i sudskim rešenjima skandalozni. Podjednako je važno i ukazivati na greške i propuste revizionističkih istoričara, gde mislim da je celokupan dosadašnji rad istoričara Milana Radanovića od izuzetne vrednosti.
Znate li možda koliko se udžbenici istorije bave istorijom zasnovanom na činjenicama, a koliko su revizionistički?
Školski udžbenici su do pre nekoliko godina dolazili od Ministarstva prosvete i postojala je samo jedna verzija udžbenika za svaki predmet i razred a oni su sada privatizovani uz akreditaciju Ministarstva. Udžbenici su ogledalo istorijske politike i reflektuju dominantne istorijske narative pa oni jesu revizionistički ako je i politika sećanja takva. U periodu vladavine Slobodana Miloševića ambivalentan pristup vlasti Drugom svetskom ratu bio je očigledan i u udžbenicima istorije, gde se nije „raskrstilo“ sa NOB-om ali se takođe već ozvaničava pozitivna slika četničkog pokreta. Nakon 2000. godine izašlo je nekoliko skandaloznih udžbenika koji su predstavljali Milana Nedića vrlo pozitivno, Dražu Mihailovića kao ljubitelja francuske književnosti, a Tita kao notornog agenta Kominterne, relativizujući kolaboraciju i prećutkujući zločine. Vrlo je važno naglasiti da se udžbenici mogu analizirati kao ogledalo istorijske politike, ali je ljudski faktor podjednako bitan, odnosno kako se predaje istorija u praksi u učionici i nikako ne treba automatski podrazumevati da oni direktno utiču na shvatanje istorije i stavove učenika i učenica.
Zašto je danas bitno da govorimo o antifašizmu i NOB-u?
Narodnooslobodilačka borba predstavlja jednu svetlu tačku u istoriji svih jugoslovenskih naroda. Smatram da je danas veoma bitno govoriti o Narodnooslobodilačkoj borbi kao antifašističkoj borbi ali i kao jugoslovenskoj socijalističkoj revoluciji koja je uz pobedu nad fašizmom donela neverovatne društveno-političke promene. Ta revolucionarna dimenzija, koliko god se koristila kao argument za delegitimizaciju pokreta, je naše pozitivno istorijsko nasleđe i zbog toga se treba boriti protiv njene relativizacije, kriminalizacije i negiranja njene slobodarske i emancipatorske tradicije. Narodnooslobodilački pokret sa KPJ na čelu imao je podršku najširih slojeva stanovništva i njegov rezultat bilo je ujedno oslobođenje zemlje i izgradnja jednog pravednijeg i egalitarnijeg društva koje je podrazumevalo masovnu emancipaciju žena, omladine, radnika, seljaka, svih slojeva društva koji su bili najpotlačeniji u Kraljevini Jugoslaviji. Ne želim da kažem da se socijalističkoj Jugoslaviji treba pristupati potpuno nekritički ili je se sećati kroz prizmu apolitične i konzumentske jugonostalgije (koja je ipak razumljiva), ali smatram da je posebno taj period od 1941. do 1945. godine relevantan kao inspiracija i u današnjem kontekstu života i u jednom sistemu koji se zasniva na nejednakosti i dubokom socijalnom nezadovoljstvu.
Kako vidite politiku i kulturu sjećanja kroz spomenike NOB-a?
U Srbiji spomenici nisu toliko uništavani nego su pre zapušteni i prepušteni propadanju. Ono što je meni lično jako tužno i simboliše politike sećanja i odnos prema NOB-u na postjugoslovenskom prostoru su različiti spomenici i memorijalni kompleksi koji sadrže večni plamen koji skoro nigde ne gori.
Šta nam danas predstavljaju ti spomenici i u kojem diskursu se koriste?
Spomenici NOB-a imaju naravno veliku i umetničku i simboličku vrednost. Jedan od problema zvanične politike sećanja na Drugi svetski rat je to što se antifašizam odnosno NOB zapostavlja, a kad se uopšte obeležava na nekom zvaničnom nivou ili u javnom prostoru na snazi je njegova etnifikacija i instrumentalizacija u neke političke svrhe. Groblje oslobodilaca Beograda je tako bilo potpuno ostavljeno propadanju nakon 2000. godine da bi se pre posete Dimitrija Medvedeva 2009. godine brzo renoviralo. Od tada se ono relativno održava i jednom godišnje, na Dan oslobođenja Beograda 20. oktobra, tamo različite delegacije polažu cveće i 20. oktobar se ponovo svečano obeležava. Međutim, iako je i na samom groblju očigledno da su u Beogradskoj operaciji učestvovale jugoslovenske i sovjetske snage, u govorima na komemoracijama se priča samo o udruženoj akciji srpske i ruske nacije i jugoslovenski antifašizam postaje isključivo srpski. Tu nema mesta za razne slavonske ili italijanske jedinice ili ukrajinske u okviru Crvene armije.
