Predavanje Marjana Ivkovića “Modaliteti angažmana u kritičkoj teoriji: alternative ili komplementi?” održano je 14. maja na Filozofskom fakultetu u Banjaluci.
U predavanju Marjana Ivkovića je bilo riječi o tome da li se različiti modaliteti angažmana u različitim generacijama mogu tretirati kao komplementi i kako da se izborimo sa terminom dominacije u određenim kontekstima.
Prema Ivkoviću, društvena dominacija obuhvata elemente društvene nepravde ili isključivanje određenih društvenih grupa kao manje vrijednih, ali se na apstraktan način shvata kao sprječavanje realizacije potencijala umnosti koji je prisutan u stvarnosti, istorijski generisan i zasnovan na ideji dijalektičkog prosvjetiteljstva. Društvene transformacije kroz istoriju podrazumijevaju procese koji se mogu definisati kao emancipatorski procesi koji realizuju forme ljudske subjektivnosti i sa vanjskim svijetom.
“Dominaciju sačinjavaju tri dimenzije: nivo direktne dominacije, ideološka dominacija i kompleksni nivo dominacije kroz maskiranje između svijeta i institucionalne stvarnosti. Nivo direktne dominacije podrazumeva isključivanje i ograničavanje opsega kritike (praktikovanja komunikativnog uma) pri čemu nam Habermasova perspektiva daje resurse za angažman kontra ove forme dominacije. Ideološki nivo dominacije čini formiranje lanaca ekvivalencije među temeljnim društvenim vrednostima i ograničavanje njihovog opsega značenja pri čemu nam Honetova perspektiva pomaže da se izborimo. Kompleksni nivo dominacije jesteprepoznavanje kontradikcije svet-stvarnost i simulacija radikalne promene (menadžerska dominacija, revolucija koja ne problematizuje princip proširene reprodukcije, politička itd). Adornova perspektiva ima poseban senzibilitet za ovaj nivo”, objašnjava Ivković.
Staleška društva, odnosno kastinska, počivaju na fenomenu sakralnog koji dolazi do izražaja i u kontekstu naše regije. Upravo to jezgro isključuje procese legitimizacije i zatvara prostor za kritiku, ali proces modernizacije i svakodnevna jezička praksa stvaraju uslove da prevaziđemo partikularne obrasce i angažujući se stvorimo proces za kritiku.
„Angažman, dakle, predstavlja stanje u kojem jedan društveni akter promišlja i usredsređuje se na razotkrivanje dominacija u kojima nešto ne štima, odnosno kritikuje. Tu je zanimljiva perspektiva Boltanskog koja nam pomaže da dominaciju konceptualizujemo kao neutralizaciju kritike, gde se kritika shvata kao razotkrivanje kontradikcije između “sveta” i institucionalnog poretka stvarnosti. To je ustvari proces zatvaranja kontradikcije koja negira totalitet kao lažan“, kaže Ivković.
Socijalizacija se sastoji prvenstveno u učenju ideološkog percipiranja svijeta, tako da dobro integrisani, socijalizovani pojedinci ne umiju drukčije da se odnose spram svijeta nego instrumentalno, kapitalistički sistem ih zauzvrat koristi kao sopstvene instrumente samoodržanja i napretka. Ideologija savremenog kapitalizma ogleda se u nastojanju da se „društvo univerzalne razmjene“ predstavi kao optimalan racionalni poredak jer tek tako pročišćeni fenomeni postaju „laki za rukovanje” i lako mogu da se razmjenjuju u kapitalističkom univerzumu (jer prema toj ideologiji nemaju nikakvu vrijednost).
“Cilj ideologije je da nepotpunu, kapitalističku modernizaciju predstavi kao potpunu i jedinu moguću. U tom smislu Adorno govori o savremenom društvu kao o „lažnoj celini“. Ideologiju možemo da shvatimo kao „simboličko postvarenje“ kojim se ono u suštini „ponavlja“ u mentalnom domenu da bi se predstavilo kao prirodna, objektivna percepcija stvarnosti, i tako legitimirao društveni poredak. Uprkos činjenici da sam poredak počiva na instrumentalnom, kalkulišućem umu, njegova ekskluzivna pozicija nije samim tim zagarantovana, upravo zato što prosvetiteljski ideali upućuju na drugačije forme odnošenja spram sveta, koje treba istisnuti iz svesti pojedinaca – otud potreba za ideologijom”, navodi Ivković.
Anormativni mediji novca i moći počinju da povezuju delanje u sve složenije mreže u prostoru i vremenu koje nijedan akter ne mora da razumije i za koje niko ne mora da bude odgovoran. Suštinski aspekt društvene modernizacije jeste racionalizacija sporazumijevanja i osamostaljivanje sistemskih sfera privrede i politike koje počivaju na principu funkcionalnosti čija se unutrašnja dinamika ogleda u napetosti između dva toka razvoja: racionalizacije svijeta života i usložnjavanja sistema. Iz te napetosti proizilazi i shvatanje konfliktne prirode i „prinude boljeg argumenta“.
„Modernizacija je, dakle, paradoksalan proces, a paradoks je u tome što sve racionalniji svet života, u kome se oslobađaju veliki potencijali za autonomno delanje, predstavlja, kao domen simboličke reprodukcije, sve manji deo društvene stvarnosti, iako se unutar njega i dalje legitimiše ceo poredak. Modernizacija je istovremeno proširenje slobode i njeno ograničavanje. Kritika treba da spreči da se „paradoks racionalizacije“ previše „nagne“ na stranu kapitalizma, sistema i funkcionalne racionalnosti, i ugrozi racionalni svet života, demokratiju i komunikativni um. Međutim, svojom inherentnom logikom funkcionisanja, kao mehanizmi promovisanja iracionalne svrhovitosti, savremeno tržište i birokratija već ugrožavaju racionalnu (humanu) supstancu modernog društva“, smatragovori Ivković.
Motiv borbe je donekle težnja društvenih grupa da se izbore za institucionalizaciju vrijednosti, koje se formulišu na temelju iskustva pojedinaca da postojeći društveni poredak ne poštuje njihov moralni integritet, to jest da im uskraćuje bazična prava na samopouzdanje, samopoštovanje i samovrednovanje.
„Bitno je zapaziti da je individualno iskustvo nepoklapanja normativnih očekivanja sa vrednosnim poretkom društva temelj društvenih sukoba – nema kolektivnog otpora pre pojedinčevog „osvešćivanja“ o ideološkom iskrivljavanju stvarnosti, odnosno shvatanja da ideali koje društvo ispoveda nisu realizovani. Stabilnost društvenog poretka zasniva se na sposobnosti društvenih grupa da reprodukuju svoje kolektivne delatne orijentacije kroz svakodnevnu interakciju, a uspeh ove reprodukcije zavisi od određenih odnosa moći (simboličkih i materijalnih) između društvenih grupa“, dodaje Ivković.
Očekivanja priznanja su, sa svoje strane, uokvirena institucionalnim sistemom, koji sam po sebi predstavlja privremeno razrješenje sukoba između društvenih grupa oko institucionalizacije obrazaca klasifikacije i evaluacije aktera (priznanja). U pravednom društvu, institucionalizovani odnosi priznanja bi trebalo da budu simetrični – drugim riječima, da nikome ne bi trebalo da bude a priori uskraćeno priznanje na osnovu diskriminatornih obrazaca evaluacije.
GALERIJA: PREDAVANJE JELENE VASILJEVIĆ I MARJANA IVKOVIĆA
„Ne mogu da ostvarim svoje pravo na negativnu slobodu ili moralnu, refleksivnu slobodu, ako me drugi ne prepoznaju kao osobu sposobnu da razume i postupa po principima koji kulturno konstituišu ove vrste slobode da bih ja mogao da delujem i politički. U slučaju socijalne slobode, koja je, na primer, oličena u odnosima prijateljstva, priznanje ima jednu konstitutivniju ulogu za iskustvo slobode. Obje dimenzije slobode imaju smisla kroz međusobno recipročne odnose“, zaključuje Ivković.
U svim društvenim formama postoji utkanost ideologije u komunikaciji. Npr. obrazovni sistem često uskraćuje sticanje jezičkih kompetencija, kolonizacija svijeta i života kroz birokratizaciju i monetizaciju. Kontekst elemenata migranstke krize i pitanje statusa migranata kao nejednakih aktera takođe potpada pod društvenu dominaciju. Teško je praktikovati sve forme koje i same praktikuju određene jezičke umnosti, ali instrumentalizacijom postojećih resursa možemo kroz angažman istrajavati u toj„negaciji“ dominacije.
